"زین الدین بن علی بن احمد عاملی شامی" معروف به "شهید ثانی" ؛ فقیه بزرگ اسلام

زین الدین بن على بن احمد عاملى جبعى، معروف به «شهید ثانى» فقیه و دانشمند بزرگ اسلام و شیعه در سیزدهم شوال ‏911 هجرى قمرى، در خانواده علم و فقاهت به دنیا آمد.جد ششم او صالح نامی است که شاگرد علامه حـلـی بـوده اسـت .شیخ حسن فرزند شهید از

منزل و مسجد شهید ثانی در لبنان

دانشمندان بزرگ شیعه و مولف کتاب معروف «معالم الاصول» در اصول فقهاست که در این زمان نیز از کتب درسی حوزه های علمیه به شمار می رود. دانشمند وفقیه معروف «سیدمحمد علی عاملی» نوه دختری شهید ثانی است . کتاب «مدارک» وی از کتب معتبر فقهی و از اهمیت بالایی برخوردار است . فرزند و نوه شهید ثانی به موجب اهمیت این دو کتاب، در حوزه های علمیه با عنوان «صاحب معالم» و «صاحب مدارک» نام برده می شوند.شهید ثانی مانند شهید اول از مردم جبل عامل واقع در جنوب لبنان بوده‌اند و هر دو از نوابغ نامی و مفاخر فقهاء و مجتهدین شیعه، و هر دو به جامعیت در علوم و فنون اسلامی مشهور هستند، و هر دو نیز به جرم تشیع در راه دین به شهادت رسیدند.شهید ثانی در نه سالگی پس از آنکه روخوانی قرآن مجید را فراگرفتتحصیلات خود را آغاز کرد. نخستین معلم وی پدرش علی بن احمد عاملی بود که شهید،ادبیات عرب و کتابهای«مختصر النافع» تالیف محقق حلی و «اللمعهالدمشقیه» از محمد بن مکی «شهید اول» و برخی کتابهای دیگر را از محضر وی فرا گرفت . اما  در حالی که بیش از چهارده بهار از زندگانی خود را پشت سر نگذاشته بوددر سال 925 ق . به سوگ پدر نشست .

با اینکه مسافرت‌های آن زمان به راحتی مسافرت‌های زمان ما نبود شهید ثانی برای کسب علم و دانس مسافرت‌های متعددی داشت.وی در سن چهارده سالگی به قریه «میس» جبل عامل رفت و نزد شیخ على بن عبد العالى میسى (متوفاى 938 هجرى قمرى) تحصیلات خود را ادامه داد و کتابهاى «شرائع الأحکام» محقّق حلى و «ارشاد» و «قواعد» علامه حلى را نزد او خواند.او به منظور ادامه تحصیل مسافرتهاى متعددى به نقاط مختلف جهان اسلام آغاز نمود.در اواخر سال 933 برای تکمیل معلومات خویش به دهکده ی "کرک نُوح" که زادگاه بسیاری از علمای آن دیار بود، شتافت و از محضر سید بزرگوار و دانشمند عالیقدر سید بدرالدین حسن بن جعفر اعرجی مؤلف کتاب "محجة البیضاء" که درباره آیات احکام نوشته و فقه و تفسیر و حدیث مربوط به هر آیه را شرح داده بود، کتاب قواعد ابن میثم بحرانی در کلام و تهذیب در اصول، و کتاب"العمده الجلیه" نیز در اصول فقه تألیف دانشمند نام برده و کتاب "کافیه" در نحو را خواند.

در دمشق
عطش سیراب ناپذیری شهید ثانی نسبت به دانش فلسفه و حکمت و کسب معارف والای اسلامی وی را در سال 937 ق به شهر بزرگ و تاریخی «دمشق» کشانید. دمشق در روزگارشهید ثانی از نظر مرکزیت علمی موقعیت بسیار خوب و ممتازی داشت . شهید ثانی نزد دانشمند محقق فیلسوف شمس الدین محمد بن مکی چند کتاب را فرا گرفت.و نیز علم قرائت قرآن را نزد شیخ احمد بن جابر شاطبیه تحصیل کرد و تمام قرآن مجید را براساس قرائت چهار تن از قاریان معروف: نافع، ابن کثیر، ابوعمرو و عاصم خواند. آنگاه در سال 938 مجدداً به وطن بازگشت و تا پایان 941 در "جبع" اقامت گزید و سرگرم مطالعه و درس و بحث و امور علمی بود.شهید در آغاز سال 942 بار دیگر رهسپار دمشق شد تا علوم دیگری را که در آنجا استادان مسلم داشته است، فراگیرد و از فوائد آنها بی نصیب نماند.شهید ثانى در دمشق کتاب «صحیح بخارى» و «صحیح مسلم» را هم نزد «شمس الدین طولون» قرائت کرد.

در مصر
در روز جمعه 15 ربیع الاول سال 942 از دمشق عازم مصر شد، و در آنجا نزد شانزده تن از علمای مقیم قاهره در علوم و فنون ادبیات عرب، اصول، هندسه، نحو، معانی، منطق، تفسیر، عروض و غیره به تحصیل پرداخت.در راه سفر به مصر در شهر "غزه" واقع در ساحل مدیترانه با شیخ محی الدین عبد القادر بن ابی الخیر غزی ملاقات، و درباره  موضوعات علمی با هم مناظرات و مباحثات بسیار نمودند. در پایان شیخ مذکور شیفته ی نبوغ و استعداد و فضل و کمال دانشمند جوان شیعی شد و دوستی پایداری میان آنها برقرار گردید. به طوری که او را به کتابخانه خود برد و اجازه داد که آزادانه به مطالعه و کاوش کتابها بپردازد و هر کتابی را خواست برای خود بردارد، و نیز به وی اجازه عام داد که به هر کس خواست از طرف او اجازه دهد.گفتنی است که در این سفر دو تن از شاگردان شهید ثانی به نام شیخ حسین عبدالصمد (پدر شیخ بهایی ) و پسر عموی او علیبن زهره جبعی نیز همراه او بودند.

بازگشت به زادگاهش جبع
پس از انجام مراسم حج و عمره و زیارت مرقد منور حضرت رسول اکرم(ص) و ائمه بقیع علیهم السلام به "جبع" بازگشت.ابن عودی می نویسد: شهید در 14 صفر سال 944 به جبع بازگشت، بازگشت وی به وطن همچون باران رحمتی بود که با علومش، نفوسی را که از بیماری جهل مرده بودند، زنده گردانید. فضلاء و دانشمندان از هر سو به درگاهش شتافتند، و از فیض ملاقاتش بهره مند گشتند.در این سال مقام اجتهادش مسجل گردید و بنده را به اعلام آن مفتخر گردانید، ولی سفارش اکید کرد که خبر آن را مکتوم دارد تا سال 946!در خلال این مدت توانست خانه ای برای سکونت خود بنا کند، سپس اقدام به ساختمان مسجدی در مجاورت خانه اش نمود که بنای آن در سال 948 به انجام رسید.

سفر به عراق و عتبات عالیات
در روز 17 ربیع الاول سال 946 آهنگ سفر عراق و زیارت ائمه اطهار علیهم السلام نمود و سه ماه بعد در 15 شعبان همان سال مراجعت کرد. ابن عودی می گوید: در این سفر من و جمعی از دوستان و اهل محل نیز در خدمت وی بودیم. این سفر از برکت وجود او از پربارترین سفرهای من بود.

در بیت المقدس و فسطنطنیه و بعلبک
 سال 948 هجرى بود که شهید مسافرت به «بیت المقدس» را در پیش گرفت و از محضر شیخ شمس الدین بن ابى اللطیف مقدّسى اجازه روایت گرفت سپس به موطن خود مراجعت نمود.پس از آن عزم سفر به روم شرقى نمود و در سال 949 هجرى وارد قسطنطنیه شد.این دانشمند بلند همت رساله‌‏اى را که راجع به ده علم بود نزد قاضى عسکر محمد بن محمد بن قاضى زاده رومى فرستاد. پس از ملاقات و انجام مذاکرات علمى بین آن دو، قاضى رومى به وى پیشنهاد کرد در هر مدرسه‌‏اى که دلخواه اوست به تدریس بپردازد.شهید ثانى پس از استخاره، «مدرسه نوریه» بعلبک را انتخاب کرد و از سوى قاضى مزبور، اداره امور این مدرسه به وى واگذار گشت.شهید ثانی پس از زیارت مراقد ائمه اطهار علیهم السلام در سال 953 هجرى به جبع بازگشت و اقامت دائمى در موطن اصلى خویش را برگزید و در آنجا به تدریس و تألیف آثار علمى مشغول شد.

عظمت شخصیت‏ شهید ثانی

استاد شهید مطهری
استاد مطهری در چند سطر، زندگی شهید ثانی را خلاصه کرده و نوشته است:
شیخ زین الدین، معروف به شهید ثانى از اعاظم فقهاى شیعه است. مردى جامع بوده و در علوم مختلف دست داشته است. اهل جبل عامل است. جدّ ششم او «صالح» نامى است که شاگرد علامه حلّى بوده است. شهید ثانى در سال 911 متولد شده و در 966 شهید

دستخط شهید ثانی. مربوط به قرن ۱۱ هجری قمری در کتاب روض الجنان فی شرح ارشاد الاذهان

شده است. مسافرت زیاد کرده و اساتید زیاد دیده است. به مصر و دمشق و حجاز و بیت المقدس و عراق و استانبول مسافرت کرده و از هر خرمنى خوشه‏هایى چیده است. تنها اساتید سنى او را دوازده تن نوشته‏‌اند. و به همین جهت مردى جامع بوده است، علاوه بر فقه و اصول از فلسفه و عرفان و طب و نجوم هم آگاهى داشته است. فوق العاده زاهد و متقى بوده است. شاگردانش در احوالش نوشته‌‏‌اند که در ایام تدریس شبها به هیزم کشى براى اعاشه خاندانش مى‌‌‏رفت و صبح به تدریس مى‌‏نشست. مدتى در بعلبک به پنج مذهب (جعفرى، حنفى، شافعى، مالکى، حنبلى) تدریس مى‏‌کرده است. شهید تألیفات زیادى دارد. معروفترین تألیف او در فقه شرح لمعه شهید اول و دیگر مسالک الافهام است که شرح شرایع محقق حلّى است. شهید ثانى نزد محقق کَرَکى (قبل از آنکه محقق به ایران بیاید) تحصیل کرده است. شهید ثانى به ایران نیامد.صاحب معالم که از معاریف علماى شیعه است فرزند شهید ثانى است.آیت الله مطهری در جای دیگر می‌گوید: ما تاریخ را نگاه مى‌‏کنیم مى‏‌بینیم علمایى که زیاد مسافرت کرده و با طبقات گوناگون سر و کار داشته‏‌اند و استادهاى متنوعى در رشته‌‏هاى مختلف دیده‌‏اند (نظیر شهید ثانى) و در هر شهرى با مردم بوده‏‌اند و فکر بازتر و وسیعترى دارند نسبت به افرادى که به اندازه آنها نابغه بوده‌‏اند و نبوغشان کمتر از آنها نبوده، اخلاصشان کمتر از آنها نبوده ولى همیشه در یک محیط زیسته و از محیط خود خارج نشده‌‏اند. قهراً پختگى روح اینها برابر آنها نخواهد بود.

شیخ حر عاملی
شیخ حُر عاملی صاحب وسائل الشیعه، می‌نویسد: شیخ اجل زین الدین بن علی بن احمد عاملی جبعی، شهید ثانی، شخصیت وی از لحاظ وثوق و علم و فضل و زهد و عبادت و ورع و تحقیق و تبحر و جلالت قدر و عظمت شأن و جمیع فضایل و کمالات مشهورتر از آنست که ذکر شود، و خوبی‌ها و اوصاف حمیده‌اش بیشتر از آنست که به شمارش آید، مصنفاتش نیز مشهور می‌باشد. از جماعت بسیاری از علماء خاصه و عامه در شام و مصر و بغداد و قسطنطنیه و غیره روایت کرده است.

آیت الله خوانساری
صاحب روضات الجنات، درباره شهید ثانى مى‌‏گوید: تاکنون در جمع دانشمندان بزرگ و برجسته شیعه کسى را به یاد ندارم که از لحاظ شکوه شخصیت، سعه صدر، خوش فهمى، حسن سلیقه، داشتن نظم و برنامه تحصیلى، کثرت اساتید، ظرافت طبع، معنویت سخن و پختگى و بى نقص بودن آثار علمى به پاى او برسد، بلکه این استاد بزرگوار در تخلق به اخلاق الهى و قرب منزلت، چنان مى‏نمایاند که تالى تلو معصوم است و بلافاصله در رده پس از معصومان علیهم السلام قرار دارد.

شاگردان شهید ثانی
شهید ثانی با همه گرفتاری که در دوران زندگانی خود داشته است، علاوه بر مسافرتها و اشتغال به تصنیف و تألیف و رسیدگی دقیق به امور زندگی و کسب معیشت که گفتیم همه را شخصاً عهده دار بوده است توفیق پیدا کرد شاگردان برازنده و دانشمندان بلند آوازه ای تربیت کند که هر یک از مفاخر فقهاء و دانشوران نامی شیعه به شمار می روند. چند تن از ایشان به گفته "ابن العودی" اشخاص زیر می باشند:

•  سید بزرگوار نورالدین علی بن الحسین موسوی عاملی است که به واسطه ی علاقه ی سرشاری که شهید به وی داشت، او را به دامادی خود پذیرفت، و همچون فرزندش در آموزش و پرورش وی اهتمام ورزید، تا اینکه به مقام عالی علمی و عملی رسید و از خواص وی به شمار آمد.نورالدین علی، از دختر شهید، دارای فرزندی شد که او را "محمد" نام گذاشت، و او همان "سید محمد عاملی" مؤلف عالیقدر کتاب مشهور "مدارک" است که از بزرگان فقهاء بوده است.
•  فقیه محقق و محدث نامور سید علی حسین جزینی عاملی مشهور به "صائغ" مؤلف کتاب" شرح شرایع" و "شرح ارشاد" علامه حلی و غیره.
• شیخ حسین بن عبدالصمد عاملی، پدر شیخ بهائی، فقیه و دانشمند عالی مقام است. وی نخستین شاگرد شهید است که در سفر مصر همراه او بود و بار اول که شهید به "اسلامبول" رفت، نیز با وی بود، و هنگام مراجعت، در عراق ماند و بعد از مدتی به ایران و به خراسان رفت.
•  علی بن زهره جبعی پسر عم شیخ حسین بن عبدالصمد عاملی است. وی دانشمندی پاک سرشت و پرهیزکار و مردی نیک نفس بود. او نیز همراه شهید به مصر رفت و همانجا نیز وفات یافت.
•  دانشمند بزرگوار شیخ محمدبن حسین مشعری عاملی، به گفته "امل الآمل" وی از فقهای جلیل القدر آن دیار بوده است.
• سید نورالدین کرکی عاملی است که در "دمشق" می زیست و از بزرگان علماء و خواص اصحاب شهید بوده است.
•  شیخ عبد النبی بن علی، برادرش که از علی بن عبد العالی میسی نیز استفاده نموده و استاد صاحب معالم برادرزاده اش بوده است.
•  بهاء الدین محمد بن علی عودی جزینی معروف به "ابن العودی" دانشمند مشهور است. وی سالها از محضر پر فیض "شهید ثانی" استفاده کرد و از سال 1945 تا سنه ی 962 که به ایران و خراسان رفت، در خدمت وی سرگرم کسب علم و فضیلت بود و از سرچشمه دانش آن فقیه بزرگ استفاده ها نمود.

خصوصیات اخلاقی شهید ثانی

«شهید ثانی» در اخلاق اسلامی ، زهد و تقوا، طهارت و تعالی روح ، دانش ‍و حکمت و اخلاص و پاکی نیت به درجه ای رسیده بود که به گفته بعضی از بزرگان تا مرزعصمت پیش رفته بود.شهید ثانى در تأمین پاره‌‏اى از ضروریات زندگی شخصا تلاش مى‏‌کرد، از جمله نوشته‌‏اند: وقتى هوا تاریک مى‌‏شد و شب فرا مى‌‏رسید، با الاغى که مرکب سوارى او بود به خارج شهر مى‏‌رفت و هیزم مورد نیاز خانواده‌‏اش را فراهم مى‏‌کرد و این در زمانی بود که آن شهیدبزرگوار در اوج شهرت علمی و موقعیت اجتماعی قرار داشت و از جایگاه و محبوبیتاجتماعی ویژه ای برخوردار بود. شـهـیـد ثـانـى در پذیرایى از میهمانان و تامین حوائج متقاضیان در حد ایثار و فداکارى مى کوشید.

درجه علمی شهید ثانی
طبق نظر اساتید فن، ایشان در مهد علم و دانش متولد گشته، در سایه آموزشهای علمی پدر و شوهر عمه و تلاش و جدییتهای خودش در اثر هوش و استعداد سرشاری که داشته به درجه اجتهاد رسیده و در علوم اسلامی صاحب نظر گردید. تا جائیکه وقتی می‌دید استاد، مطلب تازه‌ای برایش ندارد پای درس استاد دیگری می‌رفته، بر همین اساس است که مدت زیادی در پیش یک استاد توقف نمی‌کرد، بدین سبب نظرات علمای معاصر خود را بیواسطه و مستقیم بدست می‌آورده از محضر اساتید زیادی اعم از شیعه و سنی بهره‌ها برده، تا جائیکه اجازه روایتی از بیست و پنج علمای شیعه و سنی را کسب نموده است.

تالیفات شهید ثانی
در عمر نسبتا کوتاه پنجاه و چهار ساله‏ اش، نزدیک به هفتاد کتاب و رساله کوچک و بزرگ در موضوعات مختلف از خود به یادگار گذاشت که بسیاری از آنها همواره مورد استفاده علما و محقّقان بوده است.

 بشارت به شهادت‏
شیخ حسین بن عبد الصمد حارثى، پدر شیخ بهایى مى‏گوید: «روزى بر شهید ثانى وارد شدم و او را متفکر یافتم. او در خویشتن فرو رفته بود. علت این حالت را از او جویا شدم، به من گفت: «برادرم! چنین مى‌‏پندارم که من دومین شهید باشم (بعد از شهید اول)، زیرا در عالم رؤیا سید مرتضى علم الهدى را دیدم که مجلس ضیافتى تشکیل داده و علماء و دانشمندان امامیه و شیعه در آن شرکت داشتند.وقتى من وارد مجلس شدم، سید مرتضى از جا برخاست و به من تهنیت گفت و دستور داد که در کنار شهید اول بنشینم.»

شیخ علی، نواده صاحب معالم می گوید:به خط جدّم، صاحب معالم، فرزند شهید، دیدم که نوشته است: پدرم در سال 911 متولد شد و در سال 965 به شهادت رسید.

منابع :

http://www.ical.ir

http://www.tebyan.net

http://www.farsnews.com

http://www.hawzah.net/fa

http://www.andisheqom.com/

http://www.ical.ir

http://www.historylib.com

http://noorportal.net

http://rasekhoon.net

http://www.wikifeqh.ir/

http://fa.wikipedia.org/