تـلـاش کنـیـم بـرای گـمـنـامـی

الهی نصیرمان باش تا بصیر گردیم، بصیرمان کن تا از مسیر بر نگردیم و آزادمان کن تا اسیر نگردیم

تـلـاش کنـیـم بـرای گـمـنـامـی

الهی نصیرمان باش تا بصیر گردیم، بصیرمان کن تا از مسیر بر نگردیم و آزادمان کن تا اسیر نگردیم

بررسی نظریه های پیرامون تاریخ ولادت حضرت زهرا (س)

اختلاف نظرى که در باره مدت عمر حضرت فاطمه(س) وجود دارد بیشتر ناشى از اختلاف در تاریخ ولادت آن حضرت(س) است؛ زیرا هرچند در خصوص تاریخ دقیق شهادت حضرت(س) نیز نظریات چندى ابراز گردیده ولى فاصله‏اى که میان این نظریات است، چندان نیست و حداقل و اکثر آن به یک سال نمى‏رسد (حداکثر 8 ماه و حداقل 45 روز)، ولى اختلاف‏آرا در سال تولد آن حضرت(س) زیاد است و فاصله حداقل و اکثر آن به حدود 17 سال مى‏رسد! یعنى حداقل سنّى که براى حضرت(س) هنگام رحلت ذکر شده 18 سال و حداکثر 35 سال است.این گفته‏ها با محور قرار دادن تاریخ بعثت پیامبر(ص) در سن 40 سالگى و 13 سال قبل از هجرت، به دو بخش تقسیم مى‏گردد. عده‏اى ولادت حضرت(س) را پیش از مبعث مى‏دانند و دسته‏اى بعد از آن.

دسته اول: پیش از بعثت
حداکثر تاریخى که در این بخش از نظرها، یعنى ولادت فاطمه(س)، پیش از بعثت، وجود دارد، 12 سال است که بدین ترتیب، عمر حضرت(س) به 35 سال مى‏رسد! بعضى آن را سال هفتم قبل از مبعث دانسته‏اند که بنابراین، سنّ حضرت(س) هنگام شهادت 30 سال خواهد شد، و عده‏اى دیگر رحلت آن حضرت(س) را در 29 سالگى یعنى 6 سال پیش از بعثت شمرده‏اند. برخى نیز تصریح به 28/5 سال کرده‏اند که البته قابل جمع با 29 سال و 28 سال است. برخى نیز 25 سال را ذکر کرده‏اند. ولى آنچه که در میان مورخان اهل سنت، بیشتر شهرت دارد سال پنجم قبل از مبعث است. چنان که عده‏اى نیز همین نظریه را با تصریح به همزمانى آن با سال تجدید بناى کعبه یعنى سال پنجم پیش از مبعث نموده‏اند. بر طبق این قول، فاطمه(س) هنگام شهادت 28 سال بوده است. برخى نیز سنّ 27 سال را ذکر کرده‏اند.

دسته دوم: بعد از بعثت
این بخش از نظرها، ولادت فاطمه(س) را مربوط به بعد مبعث دانسته‏اند، و تقریباً در این دسته، سه گفته وجود دارد:
سال نخست بعثت:
این گفته عده‏اى است که سال نخست بعثت را سال تولد قرار داده‏اند و هر چند بعضى آن را در 41 سالگى سنّ شریف رسول خدا(ص) نوشته‏اند ولى ظاهراً منظورشان همان سال اول بعثت است. چون برخى اینان تصریح کرده‏اند که در رأس 41 سالگى بوده است و لذا خود نتیجه گرفته‏اند که بر این اساس، سنّ حضرت فاطمه(ع) هنگام رحلت 23 سال بوده است. البته ما در میان صاحب‏نظران شیعه کسى که این قول را پذیرفته باشد نیافتیم.

سال دوم بعثت:
گفته دوم که طرفداران بزرگى چون شیخ‏مفید دارد، ولادت را در 20 جمادى‏الآخره سال دوم بعثت مى‏داند. چنان که مرحوم سید بن‏طاووس به نقل از کتاب حدائق الریاض شیخ مفید آورده است. و نیز خود شیخ مفید در رساله مسارّ الشیعه به این مطلب تصریح کرده است:
و فى الیوم العشرین منه، سنة اثنتین من المبعث، کان مولد السیّدة (مولاتنا خ.ل) الزهراء فاطمة بنت رسول اللَّه(علیهماالسلام) و هو یوم شریف یتجدَّد فیه سرور المؤمنین و یُستحبّ فیه التطوع بالخیرات و الصدقة على المساکین؛ ولادت حضرت فاطمه زهرا، دختر رسول خدا که سلام بر آنها باد، در روز بیستم از این ماه (جمادى‏الاخر) از سال دوم مبعث بوده است. و آن روز شریفى است که خوشحالى مؤمنان تجدید مى‏شود و در این روز انجام دادن خیرات و پرداخت صدقه به تنگدستان مستحب است.کفعمى نیز در کتاب مصباح خود، همین گفته را ترجیح داده است و گفته سوم را که خواهد آمد با تعبیر «گفته شده» بیان کرده است. شیخ طوسى در ضمن بیان مناسبتهاى ماه جمادى‏الاخر این عبارت را آورده است: فى الیوم العشرین من جمادى الآخرة سنة اثنتین من المبعث، کان مولد فاطمه(ع) فی بعض الروایات، و فی روایة أخرى سنة خمس من المبعث و العامة تروی انّ مولدها قبل المبعث لخمس سنین؛ ولادت فاطمه(ع) بر اساس برخى روایات، روز 20 ماه جمادى‏الآخره از سال دوم مبعث آمده، و در روایتى دیگر، سال پنجم ذکر شده است و اهل سنّت روایت مى‏کنند که ولادت حضرت(س) 5 سال پیش از مبعث بوده است.مرحوم شیخ‏عباس قمى، این قول را ظاهراً نظر اکثر علماى شیعه مى‏داند. بنابراین، تنها شیخ مفید است که با جزم، به این قول تصریح کرده است، که بر اساس آن، حضرت فاطمه(س) در 21 سالگى رحلت فرموده است.

سال پنجم بعثت:
گفته سوم که به نظر مى‏رسد مشهور میان علماى شیعه است، (البته برخى از علماى اهل سنت نیز قایل به آن شده‏اند) و روایات چندى نیز بر آن دلالت دارد، سال پنجم بعد از مبعث را هنگام ولادت مى‏داند. در میان معتقدان به این نظر، از شخصیتهایى چون ابن‏ابى‏الثلج بغدادى، متوفاى 325 هجرى ، مرحوم کلینى، متوفاى 328 یا 329، محمد ابن‏جریر طبرى امامى، صاحب کتاب دلائل الامامة، ابن‏شهر آشوب در کتاب المناقب، علامه طبرسى در کتاب تاج‏الموالید و شیخ بهایى در کتاب توضیح المقاصد مى‏توان نام برد.در نتیجه بیشتر مورخان اهل سنت، تاریخ ولادت را قبل از بعثت مى‏دانند ولى مصادر شیعى آن را مربوط به بعد از آن دانسته‏اند و در هر دو دسته، سال پنجم قبل از مبعث یا بعد از آن، از شهرت بیشترى برخوردار است.

ارزیابى گفته‏ها:
آنچه گذشت اشاره‏اى اجمالى به نظرهاى مطرح شده در باره تاریخ ولادت فاطمه(س) بود. اما اینکه کدام یک از گفته‏هاى یادشده به واقع نزدیکتر است پرسشى است که در این بخش به اجمال به آن مى‏پردازیم.ابتدا باید روشن شود که آیا ولادت، قبل از مبعث بوده است چنان که مفاد نظریات دسته اول بود، یا بعد از آن؟
چنان که ملاحظه شد کسانى از اهل سنت که در این زمینه سخن گفته‏اند جز معدودى از آنان، معتقدند وقوع آن قبل از بعثت بوده است. برخى نویسندگان شیعه نیز این قول را ترجیح داده و در تأیید آن به این مسأله فقهى اشاره کرده‏اند که حدّ اکثر سن باردارى زنان 50 سالگى است و اگر تاریخ ولادت را مربوط به بعد از مبعث بدانیم، در آن برهه، سن حضرت خدیجه(س) به حدود 60 سال مى‏رسیده است.اینکه علت این اتفاق نظر در میان بیشتر مورخان اهل سنت چه بوده است و چرا تاریخ ولادت را قبل از بعثت مى‏دانند؟ خود مسأله‏اى است قابل بحث. آیا صرفاً یک نقل تاریخى است که آنان بازگو کرده‏اند، یا استنباطى است که مثلاً با توجه به همین فرع فقهى داشته‏اند؟ به هر روى، این دسته از گفته‏ها را نمى‏توان تصدیق کرد زیرا:
نخست اینکه، اختلاف و تناقضى که بین آنهاست موجب ضعف آنها مى‏شود.
دوم اینکه، به مصداق «اهلُ‏البیت اَدْرى‏ بِما فِى البیتِ»، طبیعت چنین قضایایى ایجاب مى‏کند که گفته فرزندان و نزدیکان خود فاطمه(س) ملاک قرار گیرد، و چنان که خواهد آمد مفاد روایات وارده از اهل‏بیت(ع) غیر از این است.
سوم اینکه، در موارد متعددى از متون تاریخى و روایى گزارش شده است که حداقل، بعضى از فرزندان خدیجه(س)، بعد از مبعث متولد شده‏اند و مى‏دانیم که حضرت زهرا(س)، آخرین فرزند خدیجه(س) بوده است.البته برخى مورخان اهل سنت، رقیّه را کوچکترین آنها شمرده‏اند، ولى مؤلف تاریخ الخمیس، در ضمن دلیلى که مى‏آورد ولادت رقیّه را قبل از ام‏کلثوم مى‏داند، در نتیجه حضرت زهرا(ع) آخرین فرزند خواهد بود، چون ولادت ام‏کلثوم قبل از آن حضرت(س) بوده است. چنان که ابن‏عبدالبرّ نیز همین را در کتاب استیعاب در شرح حال خدیجه(س) آورده است.
البته در اینکه زینب و رقیه و ام‏کلثوم، واقعاً دختران پیامبر(ص) بوده‏اند یا بزرگ شده در خانه حضرت(ص)، برخى بحث و مناقشه کرده‏اند و اینک ما را با آن کارى نیست.
چهارم اینکه، برخى از علماى اهل سنت نیز چنان که گذشت، تاریخ آن را بعد از مبعث مى‏دانند.
پنجم اینکه، این موضوع را بسیارى از محدثان و مورخان سنّى نیز آورده‏اند که انعقاد باردارى حضرت خدیجه(س) بعد از آن بود که پیامبر اکرم(ص) در معراج از میوه بهشتى میل نمود. لذا نویسنده تاریخ الخمیس بعد از ذکر پاره‏اى از این روایات مى‏گوید: مقتضاى آنها این است که ولادت فاطمه(س) بعد از بعثت بوده است، زیرا معراج بعد از بعثت واقع شده است.
برخى چنان که اشاره شد، به استناد نظریه فقهى کسانى چون شهید آیت‏اللَّه صدر که حداکثر سنّ باردارى را براى عموم زنان، بدون تفاوت میان قرشى و غیر قرشى، 50 سال دانسته است(23) سال پنجم قبل از مبعث را ترجیح داده‏اند، ولى این نیز تنها مى‏تواند یک استنباط ظنّى باشد، زیرا گرچه عده‏اى از فقهاى شیعه همین نظریه فقهى را در باب حداکثر ابتداى زمان یائسگى قایلند، ولى اکثریت فقها این مبدأ را براى زنان قرشى 60 سالگى مى‏دانند.
علاوه اینکه، این اشکال در صورتى است که بپذیریم حضرت خدیجه(س) در 40 یا 45 سالگى با رسول خدا(ص) ازدواج کرده است؛ چنان‏که مشهور نیز همان 40 سالگى است، و الاّ این استبعاد به کلى مرتفع خواهد شد، زیرا گفته‏هاى دیگرى نیز در این زمینه وجود دارد و برخى سنین 25، 28، 30 و 35 سالگى را سنّ ازدواج خدیجه(س) شمرده‏اند.
اینها همه در صورتى است که نخواهیم حضرت خدیجه(س) را به عنوان استثنا ذکر کنیم و الاّ تنها براى رفع استبعاد امکان باردارى در چنین سنینى، یادآور مى‏شویم که قرآن کریم بعد از اینکه به همسر ابراهیم(ع) بشارت ولادت اسحق(ع) و یعقوب(ع) فرزند اسحق(ع) را مى‏دهد، از زبان وى که از روى تعجب سخن مى‏گفت، نقل مى‏کند که:
قالَتْ یا وَیْلَتى‏ أ ألِدُ وَ أَنَا عَجُوزٌ وَ هذا بَعْلی شیخاً؛
گفت: اى واى! آیا من داراى فرزند مى‏شوم در حالى که پیرم و این شوهرم نیز مسنّ است!
البته باز تکرار مى‏کنیم این را تنها براى رفع استبعاد آوریم.
بنابراین، این دسته از گفته‏ها که محورشان ولادت پیش از مبعث بود، قابل پذیرش نیست و باید آن را ناشى از اشتباه در محاسبه و یا نقل و یا توهم انطباق با یک فرع فقهى و یا علل دیگرى دانست، و آنچه صحیح به نظر مى‏رسد و تقریباً مورد اتفاق بین مورخان و محدثان شیعه است، ولادت بعد از مبعث است که سه احتمال در مورد آن ذکر شد؛ سال اول، سال دوم و سال پنجم.

ارزیابى گفته‏هاى بخش دوم
سال اول بعثت:
این گفته، افزون بر اینکه برخلاف مفاد برخى روایات است که از اهل‏بیت(ع) وارد شده است و در ادامه خواهیم آورد، مخالف آن دسته از روایاتى است که تأکید دارد حضرت خدیجه(س) پس از اینکه پیامبر(ص) در معراج میوه بهشتى خورد، باردار شد. توضیح اینکه، هر چند در تعیین دقیق سالى که پیامبر(ص) به معراج رفت اختلاف نظر وجود دارد ولى تقریباً میان علماى اسلام اتفاق نظر وجود دارد که معراج، بعد از مبعث بوده است و کمترین سالى که ذکر شده سال دوم بعثت (15 ماه بعد از بعثت) است.
سال دوم بعثت:
وجه مشترک این نظر با گفته سوم در این است که هر دو تصریح دارند که روز ولادت 20 جمادى‏الآخره بوده است، و فقط اختلاف، در سال ولادت است. از این‏رو با توجه به اینکه در گفته‏هاى گذشته تا آنجا که مجال بررسى بود نفیاً یا اثباتاً، اشاره‏اى به روز ولادت نشده است، مى‏توان با اطمینان گفت که ولادت حضرت فاطمه(س) در 20 جمادى‏الآخره بوده است و اختلاف نظرى که میان نظر دوم و سوم وجود دارد فقط از نظر سال تولد است.
این گفته نیز هر چند شخصیت بزرگى چون شیخ‏مفید و برخى علماى دیگر شیعه، چنان که گفته شد، قایلند و منابعى که تاریخ معراج را سال دوم بعثت ذکر مى‏کند، مى‏تواند شاهدى بر صدق آن باشد ولى با این حال قابل پذیرش نیست، زیرا:
نخست اینکه، مدرک و مستند آن ذکر نشده است. البته شیخ طوسى در کتاب مصباح المتهجّد، آن را برخاسته از پاره‏اى روایات مى‏داند ولى آن روایات را ذکر نکرده است.
دوم اینکه، بسیارى از بزرگان شیعه، حتى پیش از مرحوم مفید، همانند مرحوم کلینى و عالم معاصر وى، مرحوم ابن‏ابى‏الثلج بغدادى، آن را نپذیرفته و گفته سوم را پذیرفته‏اند.
سوم اینکه، برخلاف ادّعاى شیخ طوسى که گفته سوم را تنها مستند به یک روایت مى‏داند، چنان که خواهد آمد، حداقل در سه روایت، تصریح به گفته سوم شده است، و به نظر مى‏رسد عمده دلیل در این بحث، همین روایات است که ظاهراً معارض قابل اعتمادى ندارند. البته ابى‏الفرج اصفهانى در کتاب مقاتل الطالبییّن چنان که اشاره شد نظریه 5 سال پیش از بعثت را نیز به امام صادق(ع) نسبت داده است ولى نقل وى از نظر موازین صحت سند، چندان قابل اعتماد نیست، بویژه که روایاتى حتى با سند صحیح داریم که با آن معارض است.
چهارم اینکه، تاریخ معراج نیز چنان که گذشت مورد اختلاف است. علاوه اینکه، صریح پاره‏اى از روایات است که پیامبر اکرم(ص) دو بار معراج داشته‏اند و آیات نخست سوره «والنجم» نیز چنان که مرحوم علامه طباطبایى گفته مؤید آن است.
پیشتر آوردیم که یکى از علماى سنّى نیز همین گفته سوم را پذیرفته است. البته با این استنباط که آن را تطبیق با سال تجدید بناى کعبه نموده است در حالى که تجدید بنا، مربوط به پیش از مبعث است.
سال پنجم بعثت:
با توجه به ارزیابى گفته‏هاى پیشین، اینک مى‏توانیم به گونه‏اى روشنتر، سال پنجم بعثت را، همان گونه که از شهرت بیشترى نیز برخوردار است، به عنوان سال ولادت حضرت فاطمه(س) ذکر کنیم. و این نظریه علاوه بر شواهدى که پیشتر آوردیم، مستند به روایات قابل اعتمادى است که از خاندان پیامبر(ص) رسیده است. این روایات تا آنجا که در حوصله این بررسى بوده از این قرار است:
در بخشى از حدیث مفصلى که مرحوم کلینى با سند صحیح به نقل سعید بن‏مسیّب از امام سجاد(ع) آورده، این چنین مى‏خوانیم:
فَقُلْتُ لِعَلیّ بْنِ‏الحُسَیْنِ(ع): فَمَتى زَوَّجَ رَسُولُ‏اللَّهُ(ص) فاطِمةَ مِنْ علیّ(ع)؟ فَقالَ: بالمدینةِ بَعْدَ الهجْرةِ بِسِنَةٍ وَ کان لَها یؤمَئذٍ تِسْعُ سِنینَ؛
به على بن‏الحسین(ع) عرض کردم: چه وقتى رسول خدا(ص) فاطمه را به همسرى على(ع) درآورد؟ حضرت فرمود: در مدینه، یک سال بعد از هجرت، و آن زمان، فاطمه 9 ساله بود.
مرحوم کلینى در روایت دیگرى با سند معتبرى از حبیب سجستانى آورده است:
سَمِعْتُ اباجعفرٍ(ع) یَقُولُ: وُلِدَتْ فاطِمَةُ بنتُ‏محمدٍ(ص) بَعْدَ مَبْعَثِ رَسُولِ‏اللَّهِ خَمْسَ سِنینَ وَ تُوُفِّیَتْ وَ لَها ثَمانُ عشرة سنةً وَ خَمْسَةٌ وَ سَبْعُونَ یَوْماً؛
از امام باقر(ع) شنیدم که مى‏فرماید: فاطمه دختر محمد(ص) 5 سال بعد از مبعث رسول خدا متولد شد و در حالى وفات کرد که 18 سال و 75 روز داشت.
محمد بن‏جریر طبرى امامى در کتاب دلائل الامامة خود با سند متصلى از امام صادق(ع) اینگونه نقل مى‏کند:
... وُلِدَتْ فاطمةُ فی جُمادَى الآخرة، الیومَ العشرینَ منها، سَنَةَ خمسٍ و اربعینَ مِنْ مَوْلِدِ النبیّ(ص) فَأقامَتْ بِمَکَّةَ ثَمانَ سنینَ و بالمدینةِ عشرَ سنینَ وَ بَعْدَ وفاتِ ابیها خمساً و سبعین یَوْماً و قُبِضَتْ فی جُمادَى الآخرة، یومَ الثلاثاء لثلاثٍ خَلَوْنَ مِنه، سنةَ اِحْدى‏ عَشَرَةَ مِنَ الْهِجْرَةِ؛
فاطمه در 20 جمادى‏الآخره سال 45 ولادت پیامبر(ص) متولد شد و 8 سال در مکه و 10 سال در مدینه اقامت داشت و بعد از وفات پدرش 75 روز زنده بود. و در سه‏شنبه، 3 جمادى‏الآخره سال 11 هجرت رحلت کرد.
چنانکه ملاحظه مى‏شود، در این روایت ملاک تعیین تاریخ ولادت، سن مبارک پیامبر اکرم(ص) قرار داده شده است و لذا از این جهت احتمال تصحیف یا اسقاط در آن نمى‏رود، ولى ذیل روایت که تاریخ وفات حضرت(س) را بیان مى‏کند، ظاهراً با صدر روایت در تعارض است، و این خود شاهد خوبى بر این مدّعاست که تشابه خطى میان «سبعین» و «تسعین»، باعث این اختلاف شده است که آیا شهادت حضرت فاطمه(س) 75 روز بعد از وفات پیامبر(ص) بوده است و یا چنان که برخى روایات صحیح دلالت دارد 95 روز؟
تعارض صدر و ذیل روایت از این جهت است که ذیل آن، وفات حضرت(س) را همانند روایات دیگر، در 3 جمادى‏الآخر مى‏داند، در حالى که فاصله 28 صفر که بنا بر مشهور، روز رحلت پیامبر(ص) بوده است، تا این تاریخ به 95 روز مى‏رسد. و این البته خود بررسى مستقلى را مى‏طلبد.
در نتیجه ولادت صدیقه طاهره، فاطمه زهرا(س) روز جمعه، 20 جمادى‏الآخره سال پنجم بعثت بوده است.