احیاگر حوزه علمیه مشهد ؛ آیت اله سید محمد هادی میلانی (ره)

آیت‌الله العظمی سید محمد هادی حسینی میلانی از مراجع تقلید در هفتم محرم ۱۳۱۳ ه‍.ق (۹/۴/۱۲۷۴ ش) در خاندان بزرگ علمی در نجف به دنیا آمد. پدرش آیت‌الله سید جعفر میلانی شاگرد و داماد آیت‌الله محمد حسن ممقانی بود.یای مادری آیه الله میلانی آیه الله شیخ محمد حسین مامقانی (متوفی به سال 1223 ق.) شاگردان شیخ مرتضی انصاری و شیخ مهدی آل کاشف الغطا است که خود از فقهای بزرگ اوایل قرن چهاردهم ق. به شمار می‎رفت

و در دوران زندگی به زهد و پارسایی شهرت داشت.  آیت‌الله میلانی در سنین کودکی پدرش را از دست داد. ااولین مکتب تربیتی سید محمد هادی دامان مادری از خاندان علم و فضیلت و پدر فرزانه و عالم وی بود.یشان تا ۱۲ سالگی مقدمات معارف دینی را نزد میرزا ابراهیم همدانی و ملا حسن تبریزی و دیگران خواند. دوره سطح را نزد شیخ ابراهیم سالیانی، سید جعفر اردبیلی، حاج میرزا علی ایروانی و شیخ ابوالقاسم ممقانی فرا گرفت. آن‌گاه به درس خارج و فقه و اصول آیات عظام شریعت اصفهانی، نائینی، محمد حسین اصفهانی و آقای ضیاء‌الدین عراقی حاضر گردید و به مرتبه اجتهاد نایل آمد. هم‌چنین فلسفه و کلام را از محضر محمد حسین اصفهانی و شیخ جواد بلاغی آموخت.بعدها نیز همواره با اساتید تفسیر به ویژه با مفسر بزرگ علامه طباطبایی صاحب تفسیر المیزان مباحثه و مناظره داشت. وی تفسیر را در کنار فقه و اصول تدریس می‎کرد و محصلین علوم دینی را با قرآن، این منبع جوشان فیض الهی آشنا می‎ساخت. و این روش را که نشانه‎ای از عشق ایشان به قرآن بود همواره در زندگیش حفظ کرده بود.ایشان هشت سال نیز در علوم حدیث با آیه الله شیخ علی قمی مباحثه و مذاکره داشت و نسخه کتاب وسایل الشیعه خود را با نسخه‎ای که به خط شیخ حر عاملی بود، مقابله کرده است

مهاجرت به کربلا
آیه الله میلانی هیجده سال در کربلا اقامت داشت و در این مدت شاگردان فراوانی را تربیت کرده است. بزرگانی چون آیات و حجج اسلام: حاج شیخ حسین وحید خراسانی، سید ابراهیم علم الهدی سبزواری، سید عباس صدر، حاج سید حسین شمس، حاج شیخ محمد رضا مهدوی دامغانی، شیخ محمد تقی جعفری، مهدی نوقانی، محمود کلباسی، کاظم مدیر شانه چی، سید نور الدین میلانی، سید محمد شیرازی، شیخ محمد تقی عندلیب سبزواری، سید محمد باقر حجت طباطبایی، محمد علی علمی، سید ابراهیم مهاجریان طبسی از شاگردان بر جسته ایشان هستند که بعضی اجازه روایتی از ایشان نیز داشته‎اند.
    
سفر به مشهد
نهم ذیحجه سال 1373 ق . (1334 ش ) آیه الله میلانی جهت زیارت امام علی بن موسی الرضا علیه السلام وارد شهر مشهد گردید و در خانه آیه الله حاج شیخ علی اکبر نوغانی (از علمای بزرگ مشهد) اقامت گزید. از آن پس ‍ رسالت عظیم وی که بکار بستن تجربه چندین ساله تدریس و تربیت در حوزه های مختلف تشیع بار دیگر در حوزه علمیه مشهد بود آغاز می شود.
در آن زمان حوزه های علمیه مشهد آنگونه که باید رونق نداشتند. از سال 1314 شمسی به دنبال مبارزات روحانیون مشهد با حکومت رضا خان این حوزه نیز مانند دیگر حوزه های علمیه سراسر کشور مورد تهاجم قرار گرفته بود و پس از حادثه خونین قیام گوهرشاد روحانیون بزرگی همچون آیة الله حاج آقا حسین قمی تبعید و میرزا محمد آقازاده پس از زندانی شدن به اسارت رسیده بود. و بسیاری از علمای معروف دیگر این شهرستان دستگیر و یا تبعید شده بودند. بر اثر این حوادث و نیز بر اثر سختگیری عمومی دولت درباره لباس روحانیونت شور شوق علمی حوزه علمیه مشهد به رکود و سردی گراییده بود. و مدارس بزرگ و معروف مشهد در تصرف ادارات و اوقاف حکومت وقت بود و این فترت و رکود تا سال 1373 ق . که آیه الله میلانی در این شهر تصمیم به اقامت می گزیند ادامه داشت .اصلاح وضع حوزه علمیه مشهد و شکوفایی بخشیدن به دروس مدارس ‍ دینی و علمی در این شهر چیزی است که با اقامت آیة الله میلانی انجام گرفت .
آیة الله خامنه ای (رهبر معظم انقلاب اسلامی ) در این باره می فرماید:(... ما دیدیم که مرحوم آیة الله میلانی از کربلا که نزدیکی نجف بود آمدند تا مشهد و یک حوزه علمیه بزرگی را بوجود آوردند... این یک واقعیت است ... از برکت الهی برای حوزه علمیه مشهد وجود آیة الله میلانی بود.)
نخستین گام اصلاحی آیه الله میلانی در حوزه علمیه سامان بخشیدن به دروس بود که بعدها اثرات آن در مراکز دینی و فرهنگی دیگر نیز نمایان گردید.آیة الله میلانی چون دریافته بود که منشاء پراکندگی علمای این شهر در طول سالهای گذشته در فقدان اساتید پرمایه در این سامان نهفته است بدان جهت نیز ابتدا اساتید پرکار و شایسته را جلب این حوزه نمود و خود نیز بر کرسی تدریس نشست . درس خارج اصول و فقه ایشان که در مسجد گوهرشاد دایر می شد در شکوفایی دروس حوزه نقش بسزایی داشت و به مرور زمان علماء را در این شهر تمرکز می بخشید. وی تحول شگرفی نیز در خصوص روش آموزشی دروس پدید آورد که اساسی ترین آن طرحی بود که به نابسامانی و بی نظمی حاکم بر مدارس دینی پایان داد و به حوزه علمیه مشهد جان تازه ای بخشید

مبارزات سیاسی علیه رژیم پهلوی
آیت اله میلانی (ره) در نهضت اسلامی امام خمینی (ره) از جمله رادمردان خط مقدم مبارزه بود و موضع گیری های متعدد و اعلامیه های بسیار وی در برابر رژیم طاغوت , گواهی روشن بر این ادعا است .

اصول ششگانه انقلاب سفید؛ تعطیلی عید نوروز با مرجعیت امام خمینی(ره)

در روز 19 دی 1341 شاه برنامه رفرم خود را با نام «اصول ششگانه انقلاب سفید» اعلام کرد. امام خمینی (ره) در اولین نطق پس از انجام رفراندوم ماهیت رفراندوم قلابی شاه را بر ملا نموده و شکست آن را برای شاه اعلام کردند.شاه در 23 اسفند همان سال در فرودگاه وحدتی دزفول طی سخنانی از مراجع و علمائی که با رفراندوم مخالفت کرده بودند با عبارت توهین‌آمیز یاد کرد و روحانیت را تهدید کرد که «اگر از خواب غفلت بیدار نشوند، چنان مثل صاعقه مشت عدالت در هر لباسی که باشند بر سر آنها کوفته خواهد شد که شاید برای همیشه به آن زندگی... خاتمه داده شود».سال جدید در پیش بود و همه آماده برگزاری جشن نوروز شدند، امام این رویداد را فرصتی برای افشاگری نقشه‌های خطرناک شاه می‌دانستند. از این رو در آخر اسفند سال 41 در نشستی که با مقامات روحانی قم داشت5  پیشنهاد کرد که عید نوروز از طرف همه علمای قم و دیگر حوزه‌های علمیه و نیز علمای شهرستان‌ها عزا اعلام شود.حضرت امام برای همگانی کردن این تصمیم نامه‌ای در 23 اسفند برای بیشتر علما و روحانیان سراسر کشور به صورت انفرادی و گاهی عمومی ارسال نمودند.به دنبال صدور اعلامیه از سوی امام خمینی مبنی بر تحریم عید نوروز آیت‌الله سید محمد هادی میلانی در مشهد اعلام کرد: « در این شرایط روحانیتی که خود را شریک غم و شادی ملت مسلمان ایران می‌داند هرگز عید و مراسم آن را نخواهد داشت.

لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی
ایشان در برابر لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی به شدت مقابله کرد، در این خصوص در قسمتی از نامه ایشان آمده است:
... وظیفه خود می‎دانم با استمداد حضرت بقیه الله ـ ارواحنا فداه ـ برای سومین بار صریحاً اعلام بدارم تصویب نامه دولت شما در مورد انجمن‎های ایالتی و ولایتی با عدم رعایت شرط اسلام در انتخاب شوندگان، و تبدیل قسم قرآن مجید، به قسم به کتاب آسمانی، ملت مسلمان ایران و خاصه علمای اعلام را بی‎نهایت خشمگین ساخته است ... تذکر می‎دهم، به حکم موزاین شرعی و احترام به افکار و معتقدات ملت مسلمان ایران لازم است هر چه زودتر تصویب نامه مزبور را لغو و برای اطلاع عموم اعلام نماید

حادثه مدرسه فیضیه قم
پس از هجوم وحشیانه مزدوران یهودی به مدرسه فیضیه آیه الله میلانی در پیامی پرده از چهره کریه حاکمان وقت ایران برداشت،‌ او در ضمن پیام خود چنین نوشت:... ما از حمله و یورش چنگیزانه، به ساحت حوزه علمیه قم گذشتیم! از حبس و زجر رجال دینی و ملی گذشتیم! از حمله به دانشگاه و مراکز علمی ملت و سلب هر نوع آزادی فردی و اجتماعی چشم پوشیدیم! از دزدی و فساد و تباهی و تجاوز به مردمان صالح و تقویت دزدان و خیانتکاران گذشتیم! از برادر کشی‎هایی که در نقاط مملکت ترتیب داده‎اند، صرف نظر کردیم! این ننگ را کجا ببریم که مملکت اسلامی ما را دارند پایگاه اسرائیل و صهیونیست می‎کنند، و نیز افرادی را که با آنها هم دست‎اند، در رأس کارها قرار می‎دهند ..

دستگیری و تبعید امام
یکی از مهمترین اقدامات آیت الله میلانی در جهت پیشبرد اهداف نهضت، مهاجرت ایشان به تهران در تیرماه 1342 بود که فصلی نو را در حیات سیاسی ایشان آغاز کرد. این مهاجرت که در پی دستگیری حضرت امام (ره) و آیت الله قمی (ره) اتفاق افتاد، این ترس را در دل عوامل پهلوی انداخت که در غیاب امام، آیت الله میلانی(ره) به عنوان رهبری بالقوه نهضت مطرح خواهد شد. مهاجرت ایشان راه را برای دیگر علما و روحانیون باز کرد و دلیلی شد بر شدت گرفتن مهاجرت علما به تهران.
ایشان از همان ابتدا به عنوان سخنگوی علمای مهاجر انتخاب شد و علی رقم اقدامات ساواک در جهت کنترل ایشان، دست به چند اقدام حیاتی و مهم در نهضت زدند. از جمله:

• صدور اعلامیه و فتوا در مناسبتهای مختلف. آیت الله میلانی به همراه آیت الله شریعتمداری درچهلم شهدای‏ پانزده خرداد با صدور اعلامیه‏ای یاد و خاطره شهدای این روز را گرامی داشتند. آیت الله میلانی همچنین‏ با صدور دو اعلامیه تحت عناوین«ملت مسلمان ایران»در تاریخ 14/4/42 و«ملت مسلمان و ستم دیده ایران»در تاریخ 3/5/42 که به اعلامیه‏های شماره یک و دو معروف شد،نقش مهمی را در آگاه ساختن توده‏های مردمی ایفا کرد.

• تأیید مرجعیت امام.با شایع شدن اعدام امام و علمای بازداشت شده،آیت اللّه میلانی‏ به همراه آیات عظام مرعشی نجفی،شریعتمداری و شیخ محمد تقی آملی با انتشار اعلامیه‏ای‏ مشترک،مرجعیت امام را تأیید کردند.آنها امام را دارای مقلدین بسیار دانسته و بیان کردند که‏ طبق قانون اساس مملکت مراجع مصونیت قضایی داشته،آنها نمی‏توانند کوچکترین آسیبی به‏ امام برسانند.انتشار این خبر از التهابات موجود در جامعه کاست و خطر اعدام احتمالی حضرت امام را بی اثر نمود.در همین راستا آیت اللّه میلانی‏ طی سفری به قم با خانواده امام ملاقات و آنها را مورد تفقد قرار داد. ایشان حتی با فراخواندن‏ پاکروان،تهدید کرد که اگر مویی از سر امام کم شود،فتوایی صادر می‏کند تا ملت اصل و فرع‏ رژیم را براندازند. مجموعه این اقدامات مانع از هرگونه حادثه‏ای برای بازداشت‏شدگان،به ویژه‏ امام خمینی گردید.

• تحریم انتخابات دوره بیست و یکم مجلس شورای ملی.دولت قصد داشت با هیاهوی زیاد این دوره از انتخابات را آزاد معرفی نماید که در فضای باز سیاسی و در عین دموکراسی برگزار خواهد شد.آیت اللّه میلانی انتخابات را امری مهم توصیف کرده در استفائاتی که از سراسر کشور از ایشان در مورد شرکت در این انتخابات شد،با برشمردن دلایلی از جمله وجود جوّ خفقان‏ در جامعه،زندانی شدن علما و جمعی از محترمین و اهل علم و...شرکت در انتخابات را شرعا و عقلا جایز ندانست.

آیت اللّه میلانی پس از صد روز توقف در تهران با اجبار ساواک به مشهد بازگشت و به‏ این ترتیب مهاجرت او با نتایج اساسی که در پی داشت به پایان رسید.برگ زرین دیگری که در سوابق مبارزات آیت الله میلانی به چشم می خورد، اعتراض ایشان به دستگیری آیت الله قاضی طباطبایی و عده ای از علمای آذربایجان در آذر ماه سال 1342 بود که بار دیگر ایشان را به عنوان یک رهبر بزرگ در غیاب حضرت امام مطرح نمود.

فتوای قتل "حسنعلی منصور"

کمتر از سه ماه پس از تبعید حضرت امام، حسنعلی منصور به اتهام به تصویب رساندن لایحه کاپیتولاسیون، با فتوای آیت الله میلانی توسط محمد بخارایی - یکی از اعضای هیات‏های مؤتلفه اسلامی - ترور شد و به قتل رسید.

سایر ...

• در خرداد ۱۳۴۶ با انتشار اعلامیه ای در ربطه با جنگ شش روزه اعراب و اسرائیل، با اعراب مسلمان اظهار همدردی کرد و به همین دلیل از سوی تیمسار نصیری تهدید شد.

• آیت الله میلانی دو روز پس از شهادت آیت الله سعیدی، در ۲۴ خرداد ۱۳۴۹، به منظور تجلیل از شخصیت روحانی ایشان، درس خود را تعطیل کرد...

 تداوم عجیبی نسبت به نماز شب داشتند و فرزندانش را نیز به شب زنده داری توصیه می کرد و می فرمود: ((توفیقات پروردگار در شب زنده داری و نماز شب است همیشه و در همه جا از اسراف پرهیز می کرد حتی نامه هایی را که دریافت می کرد، اگر برگه دوم آن سفید بود، جدا کرده و در مکاتبات خود از آنها استفاده می نمود.

ویژگی های اخلاقی
براین باور بود که درک حقایق عالم برای انسان بدون تابش نور الهی بر دل و جان ممکن نیست . به گفته یکی از شاگردان تداوم عجیبی نسبت به نماز شب داشت و می فرمود : توفیقات پروردگار در شب زنده داری و نماز شب است . علامه طباطبایی هر گاه به مشهد مشرف می شد مقید بود که در نماز جماعت ایشان شرکت کند.

یکی از فرزندان او از مرحوم آیت الله محمد علی اراکی نقل می کند جمعه شبی در حرم مطهر امام رضا علیه السلام به حضرت التماس کردم که یکی از اولیای خودت را به من معرفی کن!آمدم منزل و خوابیدم . در خواب به من گفتند: بلند شو که یکی از اولیای الهی می آید.برخاستم ، دیدم خانم سماور را روشن کرده و می گوید : در خواب به من گفتند پاشو سماور را روشن کن که یکی از اولیای الهی می آید ! در همین حال در زدند . وقتی در را گشودم دیدم آیت الله میلانی است .

آیه الله میلانی بارها می‎گفت:«استادم مرحوم نایینی می‎فرمود: نماز شب شرط اجتهاد نیست و لکن بی‎دخالت هم نیست»

آیة الله میلانی همواره می گفت :(روزگاری که فساد و بی دینی در همه جای عالم پا گرفته ، نباید طلاب ایام تعطیل را در حجره های مدارس سپری کنند).این بود که برای تعطیلی روز پنج شنبه و جمعه حوزه نیز برنامه تبلیغ احکام اسلام را قرار داده بود، بدین نحو که طلاب در این دو روز به شهرهای نزدیک و روستاهای اطراف مشهد اعزام شده و به تبلیغ احکام و معارف اسلامی می پرداختند، و در عین حال مشکلات روستائیان را در جهت نداشتن مسجد، حمام و امثال اینها به اطلاع ایشان می رساندند، وی برای برپار شدن برنامه های تبلیغی طلاب به آنها توصیه می کرد: که حتما - دعای کمیل را شب جمعه و دعای ندبه را در صبح آن بخوانید! - مردم را به اهل بیت عصمت و اما عصر (عج ) متوجه سازید - با حسن اخلاق که نمایانگر اخلاق اسلامی است ، با مردم رفتار کنید! - وقتی وارد عمل تبلیغ می شوید بیشتر با فقرا و ضعفای مردم همنشین با آنها ماءنوس شوید.)

یکی از شاگردانش که بیشتر با وی معاشر بود می گوید:آیه الله میلانی جامع همه چیز بود، صفات و ملکات خوبی داشت ، مرد متفکری بود... بسیار مودب بود. و دو زانو در مجلس می نشست ، هیچ وقت از کسی بدگوئی نمی کرد، حتی از کسانی که به ایشان کم محبت بودند. عفت زبان داشتند. بسیار محتاط در اعمال و کردار بودند. تداوم عجیبی نسبت به نماز شب داشتند و فرزندانش را نیز به شب زنده داری توصیه می کرد و می فرمود: ((توفیقات پروردگار در شب زنده داری و نماز شب است همیشه و در همه جا از اسراف پرهیز می کرد حتی نامه هایی را که دریافت می کرد، اگر برگه دوم آن سفید بود، جدا کرده و در مکاتبات خود از آنها استفاده می نمود.)چنان زاهدانه زندگی می کرد که در موقع مرگ جز مقداری کتاب و تعدادی فرش کهنه چیز دیگری نداشت . منزل مسکونی او نیز در توسعه میدان آستانه تخریب شد و هر چه خواستند پولش را بپردازند و یا منزلی برایش ‍ تهیه کنند، نپذیرفت و فرمود: من آخر عمرم است و احتیاجی به منزل احساس نمی کنم ...)

اخلاص و خدابینی یکی دیگر از اوصاف معنوی آیه الله میلانی بود و در این خصوص چنان عمل می کرد که گویی خدا را در همه کارهایش را آشکارا مشاهده می کند. هیچ گاه نمی شد که وسوسه و خودنمایی در کارهایش راه یابد با اینکه در عصر خود از مراجع بزرگ و جامع الشرایط تقلید بود، اما همیشه می فرمود: من راضی نیستم که نام مرا ببرید! در یک کلام از ظاهرسازی و شهرت نمایی گریزان بود.

کمک در تاسیس مدرسه علمیه حقانی قم و بازسازی مسجد اسلامی هامبورگ و کمک به مردم زلزله زده جنوب خراسان (منطقه کاخک) سال 1347 ش و ... از جمله اقدامات آیت اله میلانی می باشد .

وفات
آیت الله میلانی روز جمعه ۲۹ رجب ۱۳۹۵ ه.ق / ۱۷ مرداد ۱۳۵۴ در مشهد چشم از جهان فروبست و در روضه رضوی مدفون گردید

منابع : کتاب آیت الله سید محمد هادی میلانی به روایت اسناد ساواک

کتاب نقش علمای مشهد در انقلاب اسلامی

کتاب زمزم عرفان

http://www.hankh.ir

http://andisheqom.com

http://www.ahsanalhadis.com

http://www.15khordad42.ir

http://www.jamaran.ir/fa

http://www.irdc.ir/fa/

http://www.noordir.com

http://www.al-milani.com

http://ahlevela.com